Boże Narodzenie - jedno z najważniejszych świąt kościelnych, obchodzone na pamiątkę Narodzenia Jezusa. Obok wymowy religijnej, posiada ogromny wymiar rodzinny. Łagodzi nastroje, raduje serca, przysparza miłości. Niesie nadzieję, jak każde narodziny. Świętom towarzyszy bogata obrzędowość sakralna i świecka.
Świętowanie Bożego Narodzenia wzięło początek w Jerozolimie. Ustalił się tam zwyczaj, że patriarcha udawał się w procesji do Betlejem, gdzie w Grocie Narodzenia odprawiał nocną Mszę św. Najstarszym świadectwem obchodów tego święta 25 grudnia jest wzmianka w chronografie rzymskim z 354 r., dotycząca sprawowania jego liturgii. W wieku IV obchodzono Boże Narodzenie w Jerozolimie, Antiochii, Konstantynopolu, Rzymie i Hiszpanii. Odprawiana o północy Msza św. pasterska wprowadzona została do liturgii w IV w. Pasterkę celebrowano najpierw w Jerozolimie i betlejemskiej Grocie Narodzenia. Od VI w. obchodzona jest Wigilia Narodzenia Pańskiego.
Jak wygląda miejsce Narodzenia Jezusa? Otóż Betlejem Judzkie, dziś kilkunastotysięczne miasto, położone jest ok. 8 km na południe od Jerozolimy. Leży na wysokości 770 m n.p.m., na dwóch wzgórzach, otaczających malownicze doliny. W dolinach rosną gaje oliwkowe, sady cytrynowe, figowe i granatowe. Klimat jest tu łagodny, ale w porze zimowej dają się we znaki chłodne wiatry. Za czasów Chrystusa osada liczyła około 1000 mieszkańców. Według świadectwa św. Justyna (II w.) Jezus narodził się w jednej ze skalnych grot, jakie i dziś spotkać można na zboczach gór. W 326 r. cesarzowa św. Helena wystawiła nad grotą Narodzenia Jezusa bazylikę. W wieku VI odbudował ją po spaleniu cesarz Justynian I. Pewne zmiany wprowadzili do bazyliki krzyżowcy i taką pozostała po nasze czasy. Grota Narodzenia, o rozmiarach 12,3 x 3,15 x 3 m, znajduje się pod prezbiterium bazyliki. W jej wnętrzu są dwa ołtarze: jeden na miejscu narodzenia. Pod nim gwiazda z napisem łacińskim "Hic de Maria Virgine Christus natus est", tj. "Tu z Maryi Panny narodził się Chrystus". Drugi ołtarz stoi w miejscu żłóbka. Według podania, żłóbek, w którym Maryja złożyła narodzone Dzieciątko, przeniesiony został do rzymskiej bazyliki Matki Bożej Większej. Na pamiątkę tegoż przeniesienia ustaliła się tradycja ustawiania i adoracji żłóbka. Sięga ona V w. i pochodzi z Włoch. Początkowo na tle grot wystawiano tylko żłóbki. Z czasem dołączano do nich figury Maryi, Józefa, aniołów i pasterzy. I tak powstawała tradycja budowania bożonarodzeniowej szopki. Zwyczaj ten rozpowszechnił się dzięki zakonom franciszkańskim w średniowieczu. Około 1223 r. Jan Bernardone zwany Franciszkiem z Asyżu, w pobliżu włoskiej miejscowości Greccio, urządził nocną adorację Dzieciątka Jezus w naturalnej scenerii leśnej. Do dziś Włosi celują w urządzaniu żłóbków i szopek.
Obyczaj adoracji Dzieciątka w kościołach oraz urządzania przedstawień o narodzeniu dotarł do Polski wraz z zakonnikami reguły franciszkańskiej. Najpierw szopki urządzano tylko w kościołach. Ekspozycje z polichromowanych figur drewnianych ubierano w szaty i ustawiano na tle malowanych kulis, wśród skał, sztucznych grot, egzotycznych roślin i draperii. Nierzadko fundowali je królowie. Najstarsze w Polsce, gotyckie figurki (XIV w.) z szopki kościelnej znajdują się w krakowskim kościele p.w. św. Andrzeja. Pochodzą one z kompletu podarowanego klasztorowi przez Elżbietę Łokietkównę. Z czasem, wraz z kolędnikami przedstawiającymi jasełka, szopki wyszły także poza kościoły. Szopki lub groty betlejemske zaczęły przybierać formy architektury sakralnej. W wieku XIX zaznaczyły swoją odrębność szopki krakowskie, adaptujące jedynie wzory miejscowej architektury. Za prekursorów szopek krakowskich uważa się Michała i Leona Ezenekierów, którzy w 1860 r. wykonali szopkę, inspirując się zabytkową architekturą Krakowa. Krakowscy rzemieślnicy zaczęli także produkcję małych szopek do dekoracji mieszkań w okresie świątecznym.
Różnorodność współczesnych szopek bożonarodzeniowych, ustawianych w kościołach jako świąteczne dekoracje, jest tak wielka, że niełatwo byłoby podjąć próbę ich omówienia. Olbrzymia jest również pomysłowość twórców szopek ustawianych pod choinkami, jako elementu dekoracji mieszkań. Wśród tych ostatnich dominują szopki wykonane z papieru, gipsu czy słomy, choć nie brak także rzeźbionych w drewnie. Każda stanowi swoiste arcydzieło wzorowane lub będące wyrazem, często nieskrępowanej wyobraźni wykonawców. Sceneria i postaci prezentowane w szopkach najczęściej nawiązują do tych z najbliższego otoczenia.
W regionie lubelskim największy zbiór szopek bożonarodzeniowych posiada Muzeum Lubelskie. Niemała kolekcja znajduje się w muzeum przy parafii w Krasnobrodzie. Czasową wystawę szopek bożonarodzeniowych oglądać można w Collegium Novum Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu.
Na wystawie prezentowane są szopki wykonane w różnych technikach. Są to ludowe szopki ceramiczne, polichromowane płaskorzeźby i rzeźby wykonane w drewnie. Figurki postaci umieszczane są w stajenkach i grotach przedstawianych na różne sposoby. Niezwykle oryginalna jest dwuwieżowa szopka z Muzeum Rzemiosł Ludowych w Biłgoraju. Ciekawym wyobrażeniem betlejemskiej stajenki są rysunki na szkle. Ze względu na swe rozmiary nie mogła znaleźć się na wystawie szopka z Muzeum Sakralnego zamojskiej katedry, która prezentowana jest jedynie w postaci fotografii. W stanie naturalnym jest ona polichromowaną płaskorzeźbą w drewnie, umieszczoną w zamykanej szafie. Przedstawia pasterzy adorujących Świętą Rodzinę. Wykonana została prawdopodobnie na przełomie XIX i XX w. Jej pochodzenie nie jest znane. Rzeźba posiada wysokie walory artystyczne. Do muzeum trafiła okrężną drogą z Chomęcisk, gdzie stanowiła własność rodziny Namysłowskich. Eksponaty prezentowane na wystawie w większości pochodzą z Muzeum Lubelskiego, ale także wykonane zostały przez młodzież w ramach dorocznych konkursów organizowanych przez Tomaszowski Dom Kultury, Młodzieżowy Dom Kultury w Zamościu oraz uczestników Warsztatu Terapii Zajęciowej przy parafii św. Michała w Zamościu.
Szopki ukazują wyobrażenia ich twórców o miejscu narodzenia Chrystusa. Każda z nich to swoiste dzieło sztuki, artystyczna transformacja w czasie i przestrzeni Groty Narodzenia z Betlejem Judzkiego.
Wystawę oglądać można do 31 stycznia 2003 r. Wernisażowi (19 grudnia) towarzyszyły spotkania przybliżające bożonarodzeniowe tradycje. W ich programie, obok recytacji tekstów i śpiewania kolęd, znalazły się pokazy wykonywania tradycyjnych ozdób na choinkę, prezentacje materiałów metodycznych dla nauczycieli, związanych z Bożym Narodzeniem, prezentacje kulinarne oraz kiermasze zabawek choinkowych. Podczas wernisażu kolędował wraz z młodzieżą bp Jan Śrutwa.