Strażnica i klucz Królestwa Polskiego

Sątok - dawniej to słowo oznaczało zlewisko dwu rzek. Tak też jest tam obecnie, gdzie Noteć spotyka się z Wartą. Z pobieżnego oglądu widać, że miejsce to ma znaczenie strategiczne. Dalej w głąb państwa polskiego droga wiedzie do Poznania, Gniezna i innych ważnych miejscowości. Stąd także biegnie dogodna droga na północ, czyli na Pomorze. Tych kilka argumentów wyjaśnia, dlaczego Santok nazwano kluczem i strażnicą Królestwa Polskiego.

Z historii Santoka

Nie jest jasne, czy najstarszy gród z VIII/IX wieku postawiła ludność pomorska czy polańska. Santok, bo o nim będzie ten tekst, powstał na pograniczu Wielkopolski i Pomorza. Okolica była trudna do zamieszkania przez większe skupiska ludności. Bardzo duże obszary bagien oraz ogromne połacie Puszczy Noteckiej stanowiły naturalną granicę pomiędzy Pomorzem a Wielkopolską.

Pomóż w rozwoju naszego portalu

Wspieram

Najstarszy znany nam gród został pobudowany na piaszczystej kępie w widłach rzek. Takie usytuowanie grodu dawało mu znaczne korzyści z handlu rzecznego. Drogi wodne łączyły go bowiem z całym europejskim systemem handlu.

Reklama

Ważne zmiany w dziejach Santoka nastąpiły wraz z powstaniem państwa wczesnopiastowskiego. Wykopaliska archeologiczne jednoznacznie wskazują, że w drugiej połowie X wieku prowadzono tu wielkie prace budowlane. Pierwsi piastowscy władcy państwa polskiego potrafili od samego początku odkryć strategiczne znaczenie Santoka. Za ich czasów wzniesiono w Santoku dwuczłonowy gród. Do dziś zachwyt wzbudzają odkryte potężne umocnienia, posadowione na podwalinie z dębowych skrzyń wzmocnionych hakami i pilotami. Od strony północno-zachodniej do grodu prowadził drewniany wjazd. W Santoku wzniesiono wówczas wiele domów w konstrukcji zrębowej. Były one mniejsze i ciemniejsze od wcześniejszej zabudowy. Te wielkie prace budowlane wiążą się z planową polityką Piastów, którzy zmierzali do podporządkowania sobie tych terenów i przejęcia kontroli nad zbiegiem Warty i Odry.

Około 1100 r. Pomorzanie wznieśli naprzeciw Santoka inny gród. Był on położony wyżej i tak wysoki, że widać z niego było wszystko, co się dzieje w głównym grodzie.

Objawienie św. Wojciecha?

Z Santokiem związane jest pewne przypuszczenie. Gall Anonim opisuje, jak to w czasie walk polsko-pomorskich miał się w „pewnym polskim grodzie” objawić sam św. Wojciech. Spłoszył on Pomorzan, którzy z pomocą zdrajców chcieli zająć gród. Jan Długosz umieścił to wydarzenie bardziej precyzyjnie, podając, że miało to miejsce w Santoku. Dziś nie mamy tej pewności co Długosz. Krytycy wskazują, że gdyby rzeczywiście chodziło o Santok, to nazwę wymieniłby sam Gall Anonim. W innych miejscach swej kroniki wspomina on przecież Santok z nazwy. Rodzi się pytanie, czemu w tym przypadku posłużył się określeniem „pewien polski gród”? Nie rozstrzygniemy tego obecnie. Być może Jan Długosz miał dostęp do jakiejś informacji, która nie zachowała się do naszych czasów? Tak czy inaczej - św. Wojciech w noc poprzedzającą poświęcenie katedry gnieźnieńskiej w 1099 r. cudownie uratował pewien gród od zdobycia go przez Pomorzan. Może było to u nas...

Ważny ośrodek religijny

Reklama

Pierwszą świątynię zbudowano w Santoku być może już w X lub XI wieku. Podczas prac archeologicznych odkryto pozostałości konstrukcji z kamienia. Dziś jednak nie potrafimy do końca odpowiedzieć, co to był za budynek. Pozostałości innej budowli, którą określono jako kościół, odkryto w 1934 r. Odkrycie to koresponduje ze świadectwem źródeł pisanych, które informują nas, że w XIII wieku w Santoku znajdował się kościół pw. św. Andrzeja. Przy tym kościele urzędował prepozyt, czyli namiestnik biskupa poznańskiego, sprawujący w imieniu biskupa rządy kościelne na tym terenie.

W 1124 r. wyruszyła z Santoka wyprawa misyjna biskupa bamberskiego św. Ottona. Celem misji miało być nawrócenie ciągle pogańskich jeszcze Pomorzan. Książę Bolesław Krzywousty kazał odprowadzić świętego biskupa do najdalszych kresów państwa - właśnie do Santoka. Opiekował się nim kasztelan santocki Paweł, który poprowadził go z eskortą 60 rycerzy. Po drugiej stronie Warty oczekiwał bp. Ottona książę pomorski Warcisław z ponad 300 zbrojnymi. Warcisław i Otton wyruszyli spod Santoka do Pyrzyc, gdzie rozpoczęła się udana akcja misyjna. Z czasem objęła ona wszystkie ważniejsze ośrodki Pomorza. W Pyrzycach znajduje się źródło św. Ottona, z którego chrzcił on pierwszą grupę Pomorzan. Udana akcja ewangelizacyjna Pomorza Zachodniego rozpoczęła się u nas - w Santoku

Ale Santok odegrał także inną ważną rolę kościelną. W grodzie santockim znajdowała się prepozytura pw. św. Andrzeja. Santocki prepozyt sprawował władzę kościelną nad wszystkimi kościołami między Odrą, Iną, Drawą, Wartą i Notecią. Tytuł prepozyta sugeruje, że w Santoku mogła istnieć jakaś grupa kanoników. Nie była to wielka grupa. Oprócz prepozyta było tam jeszcze dwóch kanoników. Podobne fundacje były czymś zwyczajnym w XII wieku. Takie grupy kapłanów - kanoników pełniły ważne funkcje w rejonach przygranicznych.

Reklama

Prepozytów santockich wyznaczał biskup poznański. Prepozyt santocki właśnie w imieniu tego biskupa sprawował rządy na tak znacznym obszarem. Koniec santockiej prepozytury wiąże się z zabójstwem króla Przemysła II w 1296 r. Margrabiowie brandenburscy zagarnęli wówczas kasztelanię i gród oraz znieśli prepozyturę. Postarali się także o przeniesienie praw prepozyta na kapitułę w Myśliborzu. Sam kościół pw. św. Andrzeja w Santoku został zapewne w XIV wieku rozebrany w związku z budową murowanego grodu.

Ku upadkowi

W XIII wieku toczyły się liczne walki i spory o ten gród. Sam Santok znajduje się wówczas u szczytu swej potęgi. W miejscu zniszczonych i zniwelowanych wałów ziemnych wznoszone są wieloizbowe domy. Po grodzie można się poruszać szerokimi wyłożonymi darniną drogami.

Kronika Boguchwała tak opisuje santocki gród w XIII wieku: „Były tam (...) dwa grody, mniejszy, w którym książę zwykł przebywać, i większy, w którym pomieszczenie znajdowali wojowie z ludem i gdzie żyli rzemieślnicy”.

Wielki pożar z 1265 r. strawił cały gród. Santok odbudowano, a w niektórych miejscach pojawiają się nawet budowle z kamienia. Ulice zostały wybrukowane, a od zachodu wybudowano z cegły bramę. Sam ośrodek coraz mocniej traci jednak na znaczeniu na rzecz pobliskiego Landsberga - Gorzowa. Miasto to założone w 1257 r. pomyślano jako konkurenta dla pobliskiego polskiego Santoka. Sam obszar grodu zmniejsza się z biegiem czasu. Dotychczasowi mieszkańcy przenoszą się coraz częściej na drugą stronę Warty. W XIV wieku funkcjonuje tu już tylko mały gródek. Zanika także osadnictwo na podgrodziu santockim.

W 1409 r. zamek santocki przejmują joannici. Nie zatrzymuje to jednak upadku ośrodka grodowego. Ostatnim etapem w dziejach santockiego grodu było postawienie na kopcu ceglanej wieży. Była ona kilkakrotnie przebudowywana. Ostatecznie jednak popadła w ruinę. Osadnictwo koncentrowało się już jednak po drugiej stronie Warty. Po śmierci Kazimierza Wielkiego Santok odpadł ostatecznie od Polski. Jednak przez długie wieki, aż do 1793 r., istniał w państwie polskim tytuł kasztelanów santockich.

Dziś jest to wieś gminna o długości ponad 3 kilometrów. Przejeżdżając przez miejscowość, warto zatrzymać się na chwilę i zwiedzić Muzeum Grodu Santok. Muzeum, będące oddziałem Muzeum Lubuskiego w Gorzowie, profesjonalnie prezentuje dzieje tej niezwykłej miejscowości. We współczesnym Santoku niewiele pozostało z dawnej świetności. Dziś jest to wieś, ale dumna ze swej ponadtysiącletniej historii. Bo niewiele miast i miejscowości naszej diecezji może się pochwalić tak bogatymi dziejami.

Urodził się około 349 r. w Antiochii w Syrii (dzisiaj Antakya na południu Turcji), tam też podejmował posługę kapłańską przez około 11 lat, aż do 397 r., gdy został mianowany biskupem Konstantynopola. W stolicy cesarstwa pełnił posługę biskupią do czasu dwóch wygnań, które nastąpiły krótko po sobie - między 403 a 407 r. Dzisiaj ograniczymy się do spojrzenia na lata antiocheńskie Chryzostoma. W młodym wieku stracił ojca i żył z matką Antuzą, która przekazała mu niezwykłą wrażliwość ludzką oraz głęboką wiarę chrześcijańską. Odbył niższe oraz wyższe studia, uwieńczone kursami filozofii oraz retoryki. Jako mistrza miał Libaniusza, poganina, najsłynniejszego retora tego czasu. W jego szkole Jan stał się wielkim mówcą późnej starożytności greckiej. Ochrzczony w 368 r. i przygotowany do życia kościelnego przez biskupa Melecjusza, przez niego też został ustanowiony lektorem w 371 r. Ten fakt oznaczał oficjalne przystąpienie Chryzostoma do kursu eklezjalnego. Uczęszczał w latach 367-372 do swego rodzaju seminarium w Antiochii, razem z grupą młodych. Niektórzy z nich zostali później biskupami, pod kierownictwem słynnego egzegety Diodora z Tarsu, który wprowadzał Jana w egzegezę historyczno-literacką, charakterystyczną dla tradycji antiocheńskiej. Później udał się wraz z eremitami na pobliską górę Sylpio. Przebywał tam przez kolejne dwa lata, przeżyte samotnie w grocie pod przewodnictwem pewnego „starszego”. W tym okresie poświęcił się całkowicie medytacji „praw Chrystusa”, Ewangelii, a zwłaszcza Listów św. Pawła. Gdy zachorował, nie mógł się leczyć sam i musiał powrócić do wspólnoty chrześcijańskiej w Antiochii (por. Palladiusz, „Życie”, 5). Pan - wyjaśnia jego biograf - interweniował przez chorobę we właściwym momencie, aby pozwolić Janowi iść za swoim prawdziwym powołaniem. W rzeczywistości, napisze on sam, postawiony wobec alternatywy wyboru między trudnościami rządzenia Kościołem a spokojem życia monastycznego, tysiąckroć wolałby służbę duszpasterską (por. „O kapłaństwie”, 6, 7), gdyż do tego właśnie Chryzostom czuł się powołany. I tutaj nastąpił decydujący przełom w historii jego powołania: został pasterzem dusz w pełnym wymiarze! Zażyłość ze Słowem Bożym, pielęgnowana podczas lat życia eremickiego, spowodowała dojrzewanie w nim silnej konieczności przepowiadania Ewangelii, dawania innym tego, co sam otrzymał podczas lat medytacji. Ideał misyjny ukierunkował go, płonącą duszę, na troskę pasterską. Między 378 a 379 r. powrócił do miasta. Został diakonem w 381 r., zaś kapłanem - w 386 r.; stał się słynnym mówcą w kościołach swego miasta. Wygłaszał homilie przeciwko arianom, następnie homilie na wspomnienie męczenników antiocheńskich oraz na najważniejsze święta liturgiczne. Mamy tutaj do czynienia z wielkim nauczaniem wiary w Chrystusa, również w świetle Jego świętych. Rok 387 był „rokiem heroicznym” dla Jana, czasem tzw. przewracania posągów. Lud obalił posągi cesarza, na znak protestu przeciwko podwyższeniu podatków. W owych dniach Wielkiego Postu, jak i wielkiej goryczy z powodu ogromnych kar ze strony cesarza, wygłosił on 22 gorące „Homilie o posągach”, ukierunkowane na pokutę i nawrócenie. Potem przyszedł okres spokojnej pracy pasterskiej (387-397). Chryzostom należy do Ojców najbardziej twórczych: dotarło do nas jego 17 traktatów, ponad 700 autentycznych homilii, komentarze do Ewangelii Mateusza i Listów Pawłowych (Listy do Rzymian, Koryntian, Efezjan i Hebrajczyków) oraz 241 listów. Nie uprawiał teologii spekulatywnej, ale przekazywał tradycyjną i pewną naukę Kościoła w czasach sporów teologicznych, spowodowanych przede wszystkim przez arianizm, czyli zaprzeczenie boskości Chrystusa. Jest też ważnym świadkiem rozwoju dogmatycznego, osiągniętego przez Kościół w IV-V wieku. Jego teologia jest wyłącznie duszpasterska, towarzyszy jej nieustanna troska o współbrzmienie między myśleniem wyrażonym słowami a przeżyciem egzystencjalnym. Jest to przewodnia myśl wspaniałych katechez, przez które przygotowywał katechumenów na przyjęcie chrztu. Tuż przed śmiercią napisał, że wartość człowieka leży w „dokładnym poznaniu prawdziwej doktryny oraz w uczciwości życia” („List z wygnania”). Te sprawy, poznanie prawdy i uczciwość życia, muszą iść razem: poznanie musi się przekładać na życie. Każda jego mowa była zawsze ukierunkowana na rozwijanie w wierzących wysiłku umysłowego, autentycznego myślenia, celem zrozumienia i wprowadzenia w praktykę wymagań moralnych i duchowych wiary. Jan Chryzostom troszczył się, aby służyć swoimi pismami integralnemu rozwojowi osoby, w wymiarach fizycznym, intelektualnym i religijnym. Różne fazy wzrostu są porównane do licznych mórz ogromnego oceanu: „Pierwszym z tych mórz jest dzieciństwo” (Homilia 81, 5 o Ewangelii Mateusza). Rzeczywiście, „właśnie w tym pierwszym okresie objawiają się skłonności do wad albo do cnoty”. Dlatego też prawo Boże powinno być już od początku wyciśnięte na duszy, „jak na woskowej tabliczce” (Homilia 3, 1 do Ewangelii Jana): w istocie jest to wiek najważniejszy. Musimy brać pod uwagę, jak ważne jest, aby w tym pierwszym etapie życia człowiek posiadł naprawdę te wielkie ukierunkowania, które dają właściwą perspektywę życiu. Dlatego też Chryzostom zaleca: „Już od najwcześniejszego wieku uzbrajajcie dzieci bronią duchową i uczcie je czynić ręką znak krzyża na czole” (Homilia 12, 7 do Pierwszego Listu do Koryntian). Później przychodzi okres dziecięcy oraz młodość: „Po okresie niemowlęcym przychodzi morze okresu dziecięcego, gdzie wieją gwałtowne wichury (…), rośnie w nas bowiem pożądliwość…” (Homilia 81, 5 do Ewangelii Mateusza). Potem jest narzeczeństwo i małżeństwo: „Po młodości przychodzi wiek dojrzały, związany z obowiązkami rodzinnymi: jest to czas szukania współmałżonka” (tamże). Przypomina on cele małżeństwa, ubogacając je - z odniesieniem do cnoty łagodności - bogatą gamą relacji osobowych. Dobrze przygotowani małżonkowie zagradzają w ten sposób drogę rozwodowi: wszystko dzieje się z radością i można wychowywać dzieci w cnocie. Gdy rodzi się pierwsze dziecko, jest ono „jak most; tych troje staje się jednym ciałem, gdyż dziecko łączy obie części” (Homilia 12, 5 do Listu do Kolosan); tych troje stanowi „jedną rodzinę, mały Kościół” (Homilia 20, 6 do Listu do Efezjan). Przepowiadanie Chryzostoma dokonywało się zazwyczaj podczas liturgii, w „miejscu”, w którym wspólnota buduje się Słowem i Eucharystią. Tutaj zgromadzona wspólnota wyraża jeden Kościół (Homilia 8, 7 do Listu do Rzymian), to samo słowo jest skierowane w każdym miejscu do wszystkich (Homilia 24, 2 do Pierwszego Listu do Koryntian), zaś komunia Eucharystyczna staje się skutecznym znakiem jedności (Homilia 32, 7 do Ewangelii Mateusza). Jego plan duszpasterski był włączony w życie Kościoła, w którym wierni świeccy przez fakt chrztu podejmują zadania kapłańskie, królewskie i prorockie. Do wierzącego laika mówi: „Również ciebie chrzest czyni królem, kapłanem i prorokiem” (Homilia 3, 5 do Drugiego Listu do Koryntian). Stąd też rodzi się fundamentalny obowiązek misyjny, gdyż każdy w jakiejś mierze jest odpowiedzialny za zbawienie innych: „Jest to zasada naszego życia społecznego (…) żeby nie interesować się tylko sobą” (Homilia 9, 2 do Księgi Rodzaju). Wszystko dokonuje się między dwoma biegunami, wielkim Kościołem oraz „małym Kościołem” - rodziną - we wzajemnych relacjach. Jak możecie zauważyć, Drodzy Bracia i Siostry, ta lekcja Chryzostoma o autentycznej obecności chrześcijańskiej wiernych świeckich w rodzinie oraz w społeczności pozostaje również dziś jak najbardziej aktualna. Módlmy się do Pana, aby uczynił nas wrażliwymi na nauczanie tego wielkiego Nauczyciela Wiary.